قفقاز و تحولات آن از زاويه ديگر
حميدرضا اكبرپور
دولت آذربايجان طي حملاتي غافلگير‌كننده، مواضع ارمني‌ها را در آرتساخ/قره‌باغ مورد حمله قرار داده است. اين حملات با آتش‌بس، به صورت موقت متوقف شده، اما به گواه بسياري اين امر سرآغاز جنگ سوم در قفقاز است و در صورت تداوم، داراي ويژگي‌هاي متمايزي نسبت به گذشته و به ويژه جنگ دوم قفقاز است.
نقش دولت تركيه مانند دوره دوم جنگ قفقاز چه بسا پررنگ‌تر تكرار خواهد شد. اما نقش ايران، روسيه و ايالات متحده تغيير بسياري كرده است. روسيه به عنوان قدرت مسلط و سنتي اين حوزه كه نقش حافظ صلح را پس از جنگ دوم قفقاز ايفا مي‌كند، با توجه به بحران اوكراين دچار رخوت زيادي نسبت به رويدادهاي قفقاز شده است. اين رخوت به حدي است كه عملا هيچ واكنش معناداري نه در طول دوران جنگ سرد ميان ارمنستان و آذربايجان و نه هم‌اكنون نشان نداده است و صرفا به اينكه مداخله نمي‌كنيم، بسنده كرده‌اند. پوتين نيز ديرتر از ساير سياستمداران موثر در حوزه قفقاز اظهارنظر كرده و بيان داشته است كه به دنبال صلح و تثبيت آن در اين منطقه هستيم. البته اين موضع قابل درك است، چون روسيه توان اضافي براي دخالت مقتدرانه ندارد و از سوي ديگر برخي تحليل‌ها هم حكايت از آن دارد كه روسيه تا حد زيادي، موقعيت سنتي خود را آنچنان در خطر نمي‌بيند و براي همين اولويت مسكو نيست. برعكس روسيه، ايالات متحده به نسبت جنگ دوم قفقاز با موضع تهاجمي‌تری ورود كرده است. مانور نظامي مشترك با ارمنستان طي هفته‌هاي اخير و اعلام موضع بلينكن در حفظ تماميت ارضي ارمنستان و حمايت قاطع ايالات متحده از آن نشان از اتخاذ تصميمات سخت‌تر و قاطعانه‌تر از سوي ايالات متحده در حوزه قفقاز دارد. البته بدون ترديد ايالات متحده نمي‌تواند در كوتاه‌مدت به بازيگر قدرتمندي بسان روسيه تبديل شود، اما حضور موثرش در ارمنستان، جا پاي قابل اتكايي را در حوزه قفقاز به ايالات متحده خواهد داد.
كما اينكه بر همين مبنا، رييس‌جمهوري ايالات متحده نشستي بي‌سابقه را با روساي جمهوري تاجيكستان، قرقيزستان، قزاقستان، تركمنستان و ازبكستان در حاشيه نشست مجمع عمومي سازمان ملل برقرار كرد تا بتواند در حوزه نفوذ سنتي روسيه، بيش از پيش حضور يابد. البته ايالات متحده بايد ملاحظات اقتصادي ناشي از تامين انرژي از سوي آذربايجان براي هم‌پيمانان غربي و ملاحظات سياسي از سوي تركيه با توجه به عضويت دو كشور در ناتو و لزوم حمايت تركيه از عضويت دولت سوئد را مدنظر قرار دهد و تعادل نسبي برقرار سازد. در اين ميان ايران بيش از هر كشور ديگري روابط پر فراز و نشيب‌تري را با دول حوزه قفقاز داشته است. به‌‌رغم روابط تاريخي با ارمني‌ها، ايران در جنگ اول قفقاز به عنوان حامي آذربايجان ظاهر شد. در واقع پيوندهاي نژادي، فرهنگي و مذهبي ايران را به سمت اين تصميم سوق داد. در جنگ دوم، شرايط متفاوت شده بود. آذربايجان با اسراييل پيوندهاي نظامي و امنيتي گسترده برقرار كرده بود. روابطش با تركيه را با محوريت جهان ترك فزوني بخشيده بود. از سوي ديگر با توجه به بهبود شاخص‌هاي اقتصادي و افزايش توان نظامي‌اش، به صورت غيرمستقيم فعاليت‌هاي مخربي را عليه ايران آغاز كرده بود. اما همان متغيرهاي موثر ناشي از اشتراكات دو كشور، سبب شد ايران موضعي منفعلانه در پيش بگيرد. در حقيقت ايران به واقع تغييرات گسترده‌اي را در همسايگي خود مي‌ديد كه ماحصل آن تحديد توان ايران بود، اما به خاطر معذوريت‌هايي كه ذكر شد ناتوان از اقدام بود. در وقايع اخير اما اين‌گونه به نظر مي‌رسد كه ايران مستحكم‌تر از قبل، راهبرد خود را مشخص كرده است. موضع رسمي ايران حمايت از حاكميت آذربايجان بر قره‌باغ در عين احترام به حقوق انساني ساكنان آن و در عين حال خط و نشان صريح و بي‌پرده در باب اقدام نظامي آذربايجان در جنوب ارمنستان و كريدور زنگه‌زور است. بنابراين به نظر مي‌رسد ايران به‌طور جد خواهان ايفاي نقش تاريخي در منطقه تحت نفوذ تاريخي خود است كه به واقع براي چندين دهه به محل اعمال نفوذ روسيه و سپس تركيه تبديل شده است. البته بدون شك بسياري از كشورها از دولت‌هاي غربي مانند ايالات متحده و فرانسه گرفته تا دول قدرتمند حاضر در منطقه قفقاز مانند تركيه و روسيه كه به دنبال تغييراتي هستند تا منافع ملي‌شان را تامين كنند، به سمت اتخاذ اقداماتي مي‌روند كه فشار بيش از پيشي بر ايران تحميل خواهند كرد تا در راهبردش تغييراتي صورت دهد. در مجموع با توجه به شرحي كه داده شد، ايران در برهه‌اي تاريخي قرار دارد كه مي‌تواند در سرنوشت قفقاز و چينش قدرت در آن نقشي تاثيرگذار ايفا كند. در اين ميان ايران ملاحظاتي دارد. اين ملاحظات از حوزه مسائل داخلي تا منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي را در بر مي‌گيرد. اما استواري بر راهبرد و پايبندي به تصميم سخت و قاطعانه مي‌تواند علاوه بر اينكه ايران را در منطقه‌اي كه عملا نفوذ كمي دارد، صاحب نفوذ كند، مانع از چينشي در قفقاز مي‌شود كه خروجي آن در تنگنا قرار دادن بيش از پيش ايران است.